Тикĕс килмен ĕмĕр


Çăрахви инке, тин çеç тултан кĕнĕскер, аллисемпе чӳрече янаххи çине тĕреннĕ те урамалла пăхcа тăрать.

— Ай-уй, халăхĕ те çав, килеççĕ те килеççĕ, вĕçĕ-хĕрри курăнмасть. Ялавсемпех... Чечексем тата... Ăçтан тупнах ун чухлĕ чечек? — тĕлĕнсе кайнă Çăрахви ваштах каялла çаврăнчĕ те урлă сак çинче пуçне усса ларакан упăшки еннелле пăхрĕ. — Кайса курмаллах пуль.

Çăрахви инке чăлана кĕрое çийĕнчи тутăрне, саппуна улăштарса тухрĕ, упăшкине хирĕç пырса тăчĕ.

— Ашшĕ! Эсĕ пымастăн-им? — ыйтрĕ Çăрахви инке унăшкинчен.

Çтаппан шартах сикрĕ, анчах хăйне алла илме тăрăшрĕ.

— Пуç ыратать. Шарламан та эп сана, иккĕмĕш эрне аптратăп. Ыратать те ыратать.

— Кур-ха эс, пĕтĕм район пухăннă. Çăмăл машинисем пулкипе килчĕç. Шупашкартан та пур, теççĕ. Ял-ялĕсем тата. Хамăрăн ĕнтĕ ачи-пăчисем те тăрса юлман. Атя, тухса уçăл, пуç ыратни те иртпе кайĕ. Пӳртрен те тухса курмастăн та, епле-ха ан ыраттăр ĕнтĕ.

— Ан та минрет, пыраймастăп терĕм сана, — çилленерех тавăрчĕ упăшки.

Çăрахви инке кăмăлсăрланчĕ, анчах урăх йăлăнса тăмарĕ. Пӳрт алăкне кăна хытăрах хупса хăварчĕ. Упăшкинчен иртме хăнăхман вăл.

Арăмĕ тухса кайсанах, Çтаппан чӳрече патне çывхарчĕ. Вĕсемпе хирĕçех ларакан клуб умне халăх пасарти пекех пухăнса тулнă. Варринче шап-шурă катан пирпе чĕркесе лартнă палăк курăнать. Палăкĕ пысăк, ялти пӳртсенчен те çӳллĕрех, вĕçленкинче — çăлтăр, çăлтăрĕ ăшне, каçхине çутă пама, электричество лампи вырнаçтарнă.

Эрне ытла пуç ыратать терĕ Çтаппан арăмне. Çук, пуç та мар вăл, ăш вăркаса çунать. Чĕре йăш-йăш туса ыратать. Ыйхи те ыйхă мар, ухмаха кăларассах çитрĕ. Тĕлĕксемпе аташать. Пĕррехинче арăмĕ çумĕнчех: — Кирлĕ! Кирле! — тесе кăшкăрса вăранса кайрĕ. Тĕлĕкĕ чăнах та усалскер пулчĕ. Кирле ăна тĕрмене хупса лартнă пек. Çтаппан пукан çинче пуçне усса ларать пек, ун тавра Кирле уткаласа çӳрет.

— Ну мĕн? Эпир çĕнтертĕмĕр-и, эсир-и? Эпир çĕнтертĕмĕр! Виççырмари колхюз çинчен халь республика пĕлет. Нимĕн те тăваймарăр эсир, нимăнле ĕç те тухмарĕ сирăн. Ухмах пулнă эс, мана вĕлересшĕн пулнă. Эп вилмен. Çапла çав. Ухмах пулнă эс, ют çын ăстăнĕпе пурăннă, кулак чĕппи! Хама пенĕшĕн сана пăвса пăрахатăп. Эп вилмен. Эп халăхпа пурăнатăп, — тесе Кирле ăна мăйран çулса илет. Сывлăш та, сас та тухмасть.

— Мĕн кăшкăран? — ыйтнăччĕ арăмĕ.

Хăй ыйхинчен хăй хăракан пулчĕ Çтаппан. Куçа хупсанах каллех çав тĕлĕкех курать, каллех ăна Кирле тĕрмене хуптарнă, каллех суд тăвать.

Çав тĕлĕк чăнлăха куçнăн туйăнать Çтаппана. Акă, халь те чӳрече çывăхне те пыма хăратъ. Çынсем ăна асăрхаса: «Курăр, Кирлене вĕлерекенĕ çавă ĕнтĕ», — тесе кăшкăрĕç.

Лаштах ларать Çтаппан сĕтел умĕнчи пукан çине. Аллисемпе пуçне тăревлет, куçне вăйпа хупать, пĕтĕм куç хупанкисем ыратса каяççĕ. Анчах хăтăлаймасть шухăшран. Шухăш Çтаппана лава кӳлсе лартнă та, хăвалать, хăвалать, пушăпа çапнă пек хӳтерет. Вăхăт-вăхăтăн çамка çине сивчирпе чирленĕ евĕрлех патăр-патăр шултра тар тухать.

Мĕнтен пуçланчĕ-ха вăл?

Çтаппан ун чух ăнсăртран çав палăка тунă çĕре пырса тухнăччĕ. Каменщиксем патĕнче Андрей Викторович пурччĕ.

— Вĕлермен пулсан паян кун та пурăнмаллаччĕ. Ун сывлăххипе ех-хĕм! тумасăр çĕр çула çитмелле, — терĕ вăл.

— Çапах та кам пенĕ пулнă-ши ăна? — ыйтрĕ Рудольф ятлă çамрăк, кăçал 9-мĕш класс пĕтернĕскер.

— Тавçăрма тавçăратпăр та, çакланмарĕç, — хуравларĕ Андрей Викторавич. Хăй ăнсăртран тенĕ пек Çтаппан çине пăхса илчĕ.

Çавăнтан пуçланчĕ те канăçсăрлăх, çавăнтанпах Çтаппан шухăшран хăтăлаймасть.

 

...Ашшĕне вăл астумасть. Патша вăрçинченех таврăнман. Аслашшĕ ашшĕ вырăнĕнче пулнă Çтаппаншăн, аслашшĕпе асламăшĕ пăхса ӳстернĕ ăна. Амăшĕ Ишеке качча тухсан та парса яман вĕсем Çтаппана. Ачалăх та пулнă, çамрăклăх та, вылянă, кулнă, анчах çав телейлĕ вăхăтăн пĕр саманчĕ те асра çук. Аслашшĕ кăна асра.

Пин те тăхăрçĕр çирĕм саккăрмĕш çул. Кĕрхи тĕттĕм каç. Чӳречесене çивиттисемпе, асламăшĕн çăм тутрисемпе карса лартнă. Пӳртре чĕпкуçĕ кăна çунатъ. Çтаппан пӳрт умĕнчи пахчара, ватă йăмра вулли çумĕнче, йăпшăнса тăрать. Аллинче ун пуртă.

Пĕрин хыççăн тепри килеççĕ ял пуянĕсем пахча хыçĕпе. Лайăх сĕрнĕ алăк сас памасăр уçăлать. Йăп та йăп! кĕрсе çухалаççĕ килекенсем. Çтаппан вĕсене паллать, тĕттĕме хăнăхнă куçĕсемпе кушак пек куратъ. Пурте пухăнса çитсен, Çтаппан татах чылай итлесе тăрать, килкартине кĕрсе, йыттине сăнчăртан вĕçерет, вара тин пӳрт алăкне уçать.

— Кирле йыттисем йĕр çине ӳкмерăç-и? — ыйтать аслашшĕ, çĕмĕрт пек хура куçĕсене типпĕн ялкăштарса.

— Çук, çĕрле çӳреме хăраççĕ вĕсем, — тавăрать Çтаппан.

Мăнукĕнчен хăй шухăшне пытарман аслашшĕ шухăшне малалла тăсать:

— Кулхуссем çинчен ахаль калаçаççĕ тетĕр-и? Çук. Кĕçĕн Виççырмара коммунă туса хучĕç, кĕçех кулхус пирăн пата та çитет. Каларĕ тейĕр ак. «Правдăна» вуласах пыратăп. Пирĕн шухăшлама сăлтав пур: выçă çын çăкăр касать халь.

— Вĕлеретпĕр, йăлтах касса ваклатпăр, — чăтаймасть Кăвакал Левенĕ.

— Вĕлерсе пĕтереймĕн, усал курăкăн тымарĕ вăйлă. Пĕрин вырăнне тепри шăтать, — тавăрать аслашшĕ.

— Эпир те йышсăр мар, — чăтаймасть каллех Левен.

Вăл — хытанка та çӳллĕ çын, урисем хăмăт клещи пекех кукăр. Утасса кăвакал хăраххи тайкалана-тайкалана утать. Сарă куçĕсем хĕсĕк, куç хĕррисем ашланса хĕрелнă. Хăй — ниçта çук хыткукар. Ялта ун пирки кашниех пĕлет. Кĕлĕчĕсенче тырри çĕрет пулин те, арăмĕпе ачисене кашни апатра пĕрер çӳхе чĕл çăкăр касса парать, ашне те хăех валеçет. Тăхăрвунă çухрăмри Шупашкара лава кайма пĕр çăкăрпа икĕ çăмарта тата пĕр пулштух уйран чикет, анчах пĕр çăмартине çисе ямасăр каялла илсе таврăнать.

Левене ыттисем хăтăрса илеççĕ:

— Чарăн эс, итле. Тит Захарчă ăслă çын, хутла вĕреннĕ.

Кунта пуринчен ытла аслашшĕ пуç пулни сисĕнет.

— Чăрсăр çын часах такăнакан. Эп утмăл урлă каçнă, сиввипе ăшшине чылай курнă, ман пурнасси те нумаях юлмарĕ, хамшăн мар, сирĕншĕн тăрăшатăп. Мĕн каласшăн эп сире: пытарăр тыррăрсене, пусăр выльăхăрсене, чухăна юлăр, колхоза кĕрĕр. Çын аллипе тунă япалана çынах пĕтерет.

Пухăннисене аслашшĕ калани килĕшмест. Ăна хăравçă вырăнне хурса айăплаççĕ.

— Пĕр коммунист юлмиччен ваклатпăр! — хĕрӳленет Левен.

— Тух-ха эс, итлекелесе çӳре, — хушать Çтаппана аслашшĕ.

Ăна, çамрăк тесе, шанмаççĕ курăнать, мĕн каварланни тепĕр виçĕ куктанах паллă пулчĕ.

Ир-ирех ял Советне Кăвакал Левенне тытса пынă текен хыпар хăвăрт сарăлчĕ. Ытла та ухмахла çакланнă вăл. Коммунă председателĕ Андрей Викторович сĕм-çĕрлечченех фермăсенче пулнă. Анчах урампа Андрей Викторивич мар, унăн шăллĕ Петĕр иртсе пынă. Тĕттĕмре асăрхайман çăткăн кулак — тӳрех кĕрслеттернĕ. Петĕре хулпуççинчен амантнă. Шăп çав вăхăтра хуралçăсене тĕрĕслесе килне таврăнакан Андрей Викторович таракан Левене ура хунă. Лешĕ пăшалĕ-качкипех сирпĕнсе кайнă. Вара унăн аллисене хыçалалла пăрса çыхнă, лайăх кăна ислетнĕ. Унтан ял Советне илсе пынă. Районтан чĕнсе илнĕ милиционер çав кунах Левене тытса кайрĕ.

Çавăн хыççăн аслашшĕ питех те хăраса ӳкнĕччĕ, Çтаппана вăл çапла каланăччĕ:

— Мана итлемерĕç. Вăхăт çитмен халь вĕлерме. Халь ак хама та тытса кайĕç. Эс ман пĕртен-пĕр шанчăк, Çтаппан. Акă, сана кĕске пăшал, вăрманта пеме вĕрентĕп. Халь атя...

Вĕсем сарай хыçĕнчен пахчана тухрĕç. Ватă улмуççи айне çитсе тăрсан, аслашшĕ пăшăлтатса калаçрĕ:

— Ман ура айĕнче ылтăнпа кĕмĕл. Йывăр кун килсен кăна тĕкĕн. Сан ĕмĕрне çитет унта. Эп, тен, тытса каяс пулсан, таврăнаймăп та. Маншăн тавăр. Кирле ман пĕрремĕш тăшман. Анчах пĕччен ту. Тепĕрне каласан — вăл вăрттăнлăх мар, хăçан та пулин тухать-тухатех. Ал-ура — ĕçлеме, икĕ хăлха — итлеме, пĕр чĕлхе — пуплеме. Ăна тĕвĕлеме пĕл. Ытларах итле эс, çавăнпа турă этеме икĕ хăлха панă.

Аслашшĕн хăрани кăлăхах пулчĕ. Кăвакал Левенĕ шыва путнă пекех çухалчĕ. Сямун Петĕрне пĕр виçĕ хут милицие чĕннĕ терĕç, анчах каялла кăларса янă.

Хăрани иртсе кайсанах, Тит Захаронич хăйĕн ĕçне пикенчĕ. Вăл икĕ ĕнине сутрĕ. Вăрçакан арăмне çапла тавăрчĕ:

— Ăсу кĕске сан, ман ĕçе ан хутшăн. Виççĕн пĕр ĕнепе те пурăнатпăр.

Культурăллă хуçалăх тытса пыракан аслашшĕ кĕçех лашисене те ярăнтарчĕ, хăй валли кăвак ăйăра кăна хăварчĕ. Лашисене киле килсех илсе кайрĕç.

— Халь сана уйăрса кăларатăп, — лăх-лăх кулса калатчĕ аслашшĕ. — Вара эп середнякран та чухăнрах этем пулса юлатăп. Çапла лартаççĕ вĕсене!

Пин те тăхăрçĕр çирĕм тăххăрмĕш çулта вĕсем вăрман касрĕç, çил арман валĕ пек пĕренесене ниме тăва-тăва кăларчĕç.

— Тит Захарович ĕлĕк хăй вăрман сутатчĕ, халь хăй вăрман касать. Ĕмĕр пĕр килмест, — тетчĕç çынсем.

— Мăнукăма уйăрса кăларасшăнах выльăхсăр-чĕрлĕхсĕр юлтăм, — макăранçи тăватчĕ аслашшĕ çынсем умĕнче. |

Çтаппана ял варрине, ахаль выртакан тăкăрлăка, кил вырăнĕ пачĕç.

— Уй хĕррине илме тăрăшмаллаччĕ. Ухмах эс. Ял варринче ял курать, уй хĕрринче уй курать, — вăрçатчĕ аслашшĕ.

Платниксем çу каçиччен пӳртпе çенĕк турĕç, аслашшĕ килĕнчен пĕр кĕлет куçарса лартса пачĕç. Юлнă пĕренесем вителĕхе те çитрĕç. Картиш тавралла чусран çăтă-çăтă карта çапрăç.

— Тăлăх ача эс. Сана никам та пырса тĕкĕнеймест. Кам пĕлет, тен, манăн та çак пӳртрех вилмелле пулĕ.

Уйрăлса тухнăшăн Çтаппан калама çук савăнчĕ. Ара, савăнма сăлтав та пулнă çав. Халь хăй тăвать ĕнтĕ пурнăçа, çын куçĕнчен пăхмасăр пурăнма пуçлать.

Пуян Митрахван хĕрне Санюка юрататчĕ вăл. Анчах аслашшĕ кăна манукне авлантарасси пирки шарламасть, уйăрса кăларасси пирки васкамасть. Каçсерен вăл Çтаппана çĕнĕ пӳрте илсе каять. Чĕпĕ куçĕ çутса вăсем сакайне нӳхреп алтаççĕ. Малтанхи çĕрне тăпраса купаланă пулсан, юлашкине аслашшĕ пахча хыçĕнчи çырмана йăттарать.

— Ывăçăн-ывăçăн шыва сап, юхса кайтăр, — вĕрентет вăл.

Кĕр иртрĕ, хĕл çитрĕ. Ял халь ĕнтĕ колхоз пирки кăна шавлать. Аслашшĕ çынсене пухма пăрахрĕ. Вĕсем çаплипех çĕнĕ пӳртре тĕрмешрĕç. Сакайĕнчи нӳхрепрен урай сарнă сарайне, шăтăк чавса тухрĕç. Çĕр айĕнчи çул маччине хăмасемпе çирăплетсе, юман тĕкĕпе тĕкĕлерĕç.

— Турра шĕкĕр! — сăхсăхрĕ аслашшĕ, ĕç пĕтерсен. — Пурнан ĕмĕрте çĕр айĕнчи çулпа та çӳреме тивĕ. Кунта хаклăрах япаласене пытарсан та тупас çук. Ирĕк парсан, Кирле манăн тире чĕрĕллех сӳсе яма хатĕр.

Ăслашшĕ тĕрмене çакланасран тата Кирлеран калама çук хăратчĕ. Кирле пек тăшман пулман та уншăн.

Пин те тăхăрçĕр çирăм пĕрремĕш çулта çăварни умĕн таврăннăччĕ Кирле. Çтаппан ун чухне вунвиççĕри ачаччĕ. Виççырмасем аван пĕлетчĕç: ĕмĕрĕнче Кирле выççипе туттине сахалах мар курнă. Çара ăна патша вăрçи тапрансан илсе кайнă. Çавăнтанпа вăл яла килсе те курман. Хăшĕсем ăна Ленина та хуралланă тесе калаçатчĕç, анчах хăй çинчен каласа панине никам та илтмен. Ялта вăл пĕрремĕш партийцă пулнă, çавăнпа ун çине çынсем кăсăкланса та шикленсе пăхатчĕç.

Таврăнсанах самаях сивĕ çанталăк тăратчĕ пулин те, Кирле лентăллă карттуспа, хура кĕске бушлатпа тата ботинкăпа çӳретчĕ. Хăшĕсем кураймастчĕç ăна, хăшĕсем юрататчĕç. Çтаппан çавна астăвать: çăварни эрнинче урампа пынă чухне Кирлене Кăвакал Йăванĕн шайкки тапăнчĕ. Вĕсем çиччĕнччĕ. Кирле тăр-пĕчченех. Йăванăнне вăл пĕрре çапнипех янах шăммине пăрса ячĕ, Митрахван Лукине тăнлавран çапса виçĕ кун тăнсăр вытмалла турĕ. Ăна хăйне вĕлерме те пултарнă. Якку Элекçийĕ, лутака та пиçĕ кĕлеткеллĕскер, ыттисем Кирлепе варçнă вăхăтра картаран вĕрлĕк хăйпăтса илчĕ. Элекçи сулса ярсан, тахăшĕ тĕкнипе-ши е ботинка шуса кайнипе, Кирле çĕре ӳкрĕ. Çав çеç вилĕмрен хăтарчĕ те ăна ун чух. Вĕрлĕк вĕçĕ юр çине анса тăрăнчĕ. Тепре сулса янă çĕре Кирле пăрăнма ĕлкерчĕ, Элеакçине хăйне çапса антарчĕ. Элекçи, кушак пек йăрăскер, сиксе тăрса çăмат кунчинчен çĕçĕ туртса кăларчĕ. Пăхса тăракан ачасем тара-тара çухалчĕç. Пĕр Çтаппан кăна вырăнтан та хускалмарĕ. Вăл чĕрипе пĕтĕмпех Кирле майлă пулчĕ, анчах патне пыма хăрарĕ.

— Хыçалтан Ялампи çапать! — кăшкăрчĕ вăл.

Те Çтаппан сассине илтрĕ Кирле, те хăех тавçăрчĕ — пĕр самантран матрос çинелле сикнĕ Ялампи çĕçĕ тытнă Элекçи еннелле вăркăнчĕ. Вăйлă пулнă çав Кирле, çав тери вăйлă. Кайран Элекçинне çĕççине туртса илчĕ, хăйне ĕмĕр асăнмалăх ислетрĕ. Ялти ятлă каччăсенчен виççĕшĕ çавăнтах выртса юлчĕç, ыттисем тарса пĕтрĕç.

Матрос, тытăçу хыççăн хăваласа хăшкăлтарнă вăкăр пек йывăррăн сывласа, хулăн та вăйлă сассипе ял илтмелле кăшкăрма тытăнчĕ:

— Паратăп сире, буржуйсем: кĕртетĕп тăна! Мана пуç таякан пулатăр. Эпир фронтра юн тăкнă чухне эсир чухăнсен юнне ĕçсе пурăннă!

Çуркунне пĕр амăшĕпе çеç пурăнакан Кирле пӳртне вут тĕртсе çунтарса ячĕç. Аслашшĕ патне вăрманшăн пынине те астăвать Çтаппан. Вăрман илсе сутакан Тит Захаровичăн кирек хăш вăхăтра та пĕр пӳртлĕх йывăç пулнă. Тара тытса вăл курăс та хуттарнă, чăпта та çаптарнă.

Кирлепе Тит Захарчă вăрмана тухса кайрĕç. Мĕншĕн çураçайман вĕсем — çавна паянхи куна та пĕлмест Çтаппан, — аслашшĕне вăрмантан лавпах турттарса килчĕç. Выртма нумаях выртмарĕ вăл, анчах сыпăран сикнĕ янахне Трахвин юмăç çичĕ хут та лартса хăтланчĕ. Кашни апат çимессеренех янахĕ вĕçерĕне-вĕçерĕне каятчĕ, аслашшĕ Кирлене турăш енне сăхсăхса ылханатчĕ.

Яла çеç мар, мĕнпур тавраллăха сăмах сарăлчĕ: улталама хăтланнăшăн Кирле-матрос Тит Захаровича кăшт çеç вĕлермен.

— Майлатăп эп ăна, пурпĕрех майлатăп. Ӳкĕн-ха, ӳкнĕ чух таптатăп. Турă каçар, — час-часах пăшăлтататчĕ аслашшĕ сăхсăхса.

Анчах ăна аслашшĕ мар, никам та вĕлереймерĕ. Выçлăх çулне вăрмантан пĕр-пĕчченех пилĕк бандита тытса килсен, Кирлен ячĕ татах та паллă пулса тăчĕ, ача-пăча унăн хăюлăхĕ çинчен кăна калаçатчĕ. Пӳрт-çурт лартмарĕ вăл. Шыв арманĕпе кирпĕч завочĕ тытса тăнă Кăтра Тимахви çуртĕнче пурăнма пуçларĕ. Виççырма ялĕнчи Совет çинчен, унăн председателĕ Кирилл Петрович çинчен час-часах хаçатра çырчĕç, ăна мухтарĕç. Кирлене района ĕçлеме те илчĕç, анчах пин те тăхăрçĕр вăтăрмĕш çулта вăл каяллах таврăнчĕ. Виççырмара колхоз тума тытăнчĕ.

Килĕрен киле çӳретчĕ Кирилл Петрович. Унпа пĕрле унăн улшăнми тусĕ — Кĕçĕн Виççырмари коммуна председателĕ Андрей Викторович. Мĕн пирки пупленĕ вĕсем кашни килте — Çтаппан кăна пĕлмен, анчах каçсерен пĕр-пĕр кил умне пухăнса ларнă çынсем халь çеç йĕркеленĕ колхозпа коммуна çинчен кăвак çут киличченех калаçатчĕç.

— Ĕçлеççĕ-ĕçлеççĕ те, тырри-пуллине патшалăх илсе каять.

— Вăрлăхĕшĕн те пире пуççапĕç-ха.

— Кирле малашне кашни кулхусник арăмĕпе çывăрма пуçлать, тет, — персе ярать аслашшĕ.

— Ха-ха-ха, — кулаççĕ çынсем. — Андрей Викторович йăлтах çывăрса тухнă, тет.

Пухăнасса колхоза кĕменнисем пухăнатчĕç. Пахчана чăх кĕнĕшĕн вăрçнă кӳршĕсене те пĕр шухăш пĕрлештеретчĕ, вĕсем колжоза кураймастчĕç. Çапах та тăватçĕр киллĕ Виççырмаран малтанхи çулах виççĕр килĕ колхоза пĕрлешнĕччĕ. Ытти çĕрте колхозсем салана-салана каятчĕç, кунта Кирилл Петровичăн çирĕп алли сисĕнетчĕ. Хаçатсем Виççырмари «Гигант» колхоз çинчен тăтăшах çыратчĕç, ытти ялсенчен те колхоз курма çынсем килетчĕç. Яла килнĕ пĕрремĕш трактор таврана тĕлĕнтерчĕ. Ăна Андрей Викторович шăлнĕ Петĕр илсе çӳретчĕ. Кăвакал Левенĕ персе амантнăскер, вăл та герой пулса тăчĕ, хаçатсенче тăтăшах унăн сăнне пичетлетчĕç.

■ Страницăсем: 1 2 3

add comment Çĕнĕ комментари хуш


Ят:
Хăвăр шухăша çырса пĕлтерĕр:

Ă ă Ĕ ĕ Ç ç Ÿ ÿ Ӳ ӳ « ... »
Хаклав:
Шухăшĕ:
Чĕлхе илемлĕхĕ:
Содержанийĕ: