Чӗмпӗрти 20-мӗш «Искринка» (чӑв. Хӗлхемкке) ача пахчи ҫирӗм ҫул ытла ирттерекен «Туслӑх фестивальне» анлӑлатма шут тытнӑ. Кӑҫал вӗсем кашни халӑх культурипе тӗплӗнрех паллаштарасшӑн — асламӑшӗ-кукамӑшӗсен культурипе ҫыхӑннӑ уявсене йӗркелӗҫ. «Канаш» хаҫат пӗлтернӗ тӑрӑх, нумаях пулмасть чӑваш асанне-кукамайӗсемпе мӑнукӗсем пӗрле улах ларнине кӑтартса панӑ.
Малтан ачасене аслисем чӑвашсен тӗп уявӗсемпе — Сурхурипе, Улах ларнипе, Ҫӑварнипе, Акатуйпа — паллаштарнӑ. Ку ӗҫе вӗсем, слайдсем кӑтартса, малтан чӑвашла, кайран вырӑсла тунӑ. Ӗлӗк хӗрсем улах мӗнле ларнине Нина Васильевна Левендеевӑпа Людмила Владимировна Трифонова тата Ирина Васильевна Лоханникова питӗ тӗплӗн паллаштарнӑ: тӗрленине те, юрланине те, юмах янине те.
«Искринка» ача пахчинче улаха хатӗрленсе чӑваш кӗнекисен куравне те йӗркеленӗ. Шӑпӑрланӗсем те пуш алӑпа пулман — кашни хӑна валли хӑйсен аллипе парне хатӗрленӗ.
Каласа хӑварас пулать, Чӗмпӗрти 20-мӗш «Искринка» ача пахчи шӑпӑрлансене мӗн пӗчӗкрен наци сӗмлӗ воспитани панипе уйрӑлса тӑрать. Ҫирӗм ҫул ытла ҫак шкул умӗнхи вӗренӳ учрежденийӗ Атӑлҫи тӑрӑхӗнчи халӑхсен культурипе чӗлхине вӗрентессипе тимлет.
Екатеринбургра пурӑнакансем Петр Пупин скульпторӑн, алӗҫ ӑстин Зинаида Вороновӑн тата «Паха тӗрӗ» хапрӑкӑн ӗҫӗсемпе паллашаҫҫӗ. Унта «Чувашия. Творцы и хранители» (чӑв. "Чӑваш Ен. Пултаруҫӑсемпе ӑстаҫӑсем") ятлӑ курав уҫӑлнӑ.
Уралпа Ҫӗпӗрте чӑвашсем нумаййӑн пурӑнаҫҫӗ. Урал тӑрӑхӗнче тӗпленнӗ йӑхташӑмӑрсене чӑваш культурипе паллаштарас шухӑш Свердловск облаҫӗнчи чӑваш культурин центрӗн ҫуралнӑ. Ентешӗмӗрсем «Паха тӗрӗ» хапрӑкӑн чӑваш тӗрриллӗ тумтирне пахаланӑ. Курава килнисене чӑваш эрешӗ пирки каласа кӑтартнӑ.
Петр Пупин хӑйӗн 15 ӗҫне илсе килнӗ. Вӗсем пурте – Чӑваш Ен пирки. Ӗҫӗсенче унӑн ачалӑхӗпе ҫамрӑклӑхӗ сӑнланнӑ. Свердловск облаҫӗнчи таврапӗлӳ музейӗ тата нацисен хушшинчи вулавӑш та Чӑваш Ен историйӗпе ҫыхӑннӑ экспонатсене курава тӑратнӑ.
Екатеринбургри курав уйӑхӗпех ӗҫлӗ.
Классика кӗвви-ҫеммине юратакансене, унтан та ытларах —
наци хайлавӗсене кӑмӑллакан ентешӗмӗрсене, Чӑваш патшалӑх оперӑпа балет театрӗ ҫак кунсенче Чӑваш кӗввин фестивалӗпе савӑнтарчӗ. Нарӑс уйӑхӗн 14-мӗшӗнче пуҫланнӑ культура мероприятийӗн программине опера та, балет та кӗртнине Чӑваш халӑх сайчӗ пӗлтернӗччӗ. Фестиваль, аса илтерер, «Нарспи» оперӑпа уҫӑлчӗ. Куракансем тепӗр икӗ кунтан «Сарпике» балетпа киленчӗҫ. 1970 ҫулта пуҫласа лартнӑ пӗрремӗш чӑваш балетне халӑх паян та ӑшшӑн йышӑнать. Нарӑсӑн 18-мӗшӗнче театрта «Шывармань» опера кӑтартрӗҫ.
Паян Чӑваш кӗввин фестивалӗ гала-концертпа вӗҫленӗ. Ун вӑхӑтӗнче классика хайлавӗсенчен пуҫласа хальхи вӑхӑтри юрӑ-кӗвӗ таранах пулӗ.
Паян, нарӑс уйӑхӗн 21-мӗшӗнче, Пӗтӗм тӗнчери тӑван чӗлхе кунӗнче, Шупашкарта чӑваш чӗлхипе литературин олимпиади иртнӗ. Кун пирки Чӑваш Енӗн Вӗрентӳпе ҫамрӑксен политикин министерстви хыпарлать.
Официаллӑ сайтра палӑртнӑ тӑрӑх, регионсен хушшинчи ҫак олимпиадӑна 149 вӗренекен хутшӑннӑ. Пурте вӗсем тӑван районӗн шайӗнчи олимпиадӑра ҫӗнтернӗ е призер пулса тӑнӑ. Палӑртса хӑвармалла, чӑваш чӗлхи олимпиадине Пушкӑртстан, Тутарстан республикисенчи, Чӗмпӗр облаҫӗнчи шкулсенче вӗренекен чӑваш ачисем те хутшӑннӑ. Йӗркелӳҫӗсем ыйтусене шкул ачисем тӗпчев ӗҫне хутшӑнма хӑнӑхчӑр тесе хӑйнеевӗрлӗ хатӗрленӗ.
Аса илтерер, Пӗтӗм тӗнчери тӑван чӗлхе кунне вара ЮНЕСКОн Тӗп конференцийӗн пуҫарӑвӗпе 1999 ҫултанпа паллӑ тӑваҫҫӗ.
Паян, нарӑсӑн 21-мӗшӗнче, пӗтӗм тӗнче Тӑван чӗлхе кунне уявлать.
Кунталӑкра (календарьте) ҫакнашкал уяв пуррине халӑх пӗлсех каймастчӗ. Чӑваш чӗлхин уявӗ тесен акан 25-мӗшне аса илетчӗҫ. Чӗлхе пирки калаҫма, унӑн йывӑрлӑхӗсене сӳтсе явма халӑхӑн ҫав кун кӑначчӗ. Пӗтӗм тӗнчери Тӑван чӗлхе кунӗ те пурри пирки пӗлсех каймастчӗҫ.
Ҫавах та юлашки ҫулсенче ку уяв пӗлтерӗшӗ ӳссе те ӳссе пырать. Ҫулран ҫул ӑна анлӑрах та анлӑрах паллӑ тӑваҫҫӗ. Гуманитари институчӗпе вӗренӳ заведенийӗсенче уява халалласа тӗрлӗ мероприятисем ирттересси йӑлана кӗчӗ ӗнтӗ. Тепӗр май каласан, пирӗн тӑван чӗлхен шӑпи халӑха вӑйлӑрах та вӑйлӑрах пӑшӑрхантарма пуҫлани курӑнать.
Паллах, Чӑваш халӑх сайчӗ те ҫак куна хӑйне май палӑртмасӑр ирттерсе яма пултараймасть. Ҫавӑнпа та эпир паян пӗр ыйту ҫӗклесшӗн. Вӑл вырӑсла калаҫассипе, тӗрлӗ мероприятисенче сӑмах каланӑ чухне вырӑс чӗлхи ҫине куҫнипе ҫыхӑннӑ. Ытларах чухне вӗсем ҫакна «пурне те ӑнланма пултӑр» тенипе сӑлтавлаҫҫӗ. Вырӑсла куҫнӑ чухне те малтан кун пирки асӑнса та хӑвараҫҫӗ.
Ман шутпа ҫакӑ чӑваш халӑх культурин, уйрӑмах унӑн чӗлхин, чи хӑрушӑ чирӗсенчен пӗри.
«Хавал» ҫуллахи уйлӑх ҫулсеренех пуҫтарӑнать. Кӑҫал ӑна тӑххӑрмӗш хут йӗркелӗҫ.
Уйлӑха кӑҫал та Жан-Марк Леклер (Йомо) музыкант тата юрӑҫ, эсперантист тата полиглот, окситан чӗлхине аталантарасишӗн ҫунакан хастар килӗ. Кун пирки «Хавал» уйлӑх «Контактра» халӑх ушкӑнӗнче пӗлтернӗ.
Ӑна хӑшӗсем эсперанто чӗлхипе «Ĉeboksaro» (чӑв. Шупашкар) юрӑ хайлани тӑрӑх пӗлеҫҫӗ. Чӑвашсен «Илемлӗ» юррине вара вӑл эсперанто чӗлхине куҫарнӑ — «Belas ĝi».
Жан-Марк Леклер (Йомо) ячӗ Гиннесӑн рекордсен кӗнекине кӗнӗ иккен.
«Хавал» уйлӑхра Жан-Марк тӑван, окситан, чӗлхипе паллаштарӗ, диско-концерт лартӗ. Пӗлтӗр те хӑна уйлӑхра хӑйӗн пултарулӑхӗпе тӗлӗнтернӗ.
Чӑваш чӗлхи вӗренмелли уйлӑха пӗлтӗр Японири Масая Сещимо та килнӗччӗ. Компьютер администраторӗнче ӗҫлекен 31 ҫулти ҫамрӑк вырӑсла пӗлменрен ыттисемпе эсперантӑлла е акӑлчанла калаҫнӑччӗ.
«Ирӗклӗх» халӑх пӗрлешӗвӗ Пушкӑртстанри шкулсенче чӑваш чӗлхипе литературин кӗнекисем ҫителӗксӗррине палӑртса ҫыру ҫырнине эпир ҫак уйӑхӑн пуҫламӑшӗнче пӗлтернӗччӗ. «Чӑвашсене чӑвашла вӗрентме кӗнеке ҫителӗксӗр» ят панӑччӗ эпир вӑл хыпара.
«Ирӗклӗх» ыйтса ҫырнине чӑвашла хуравланӑ Чӑваш Республикин Вӗренӳ министерстви Пушкӑртстанри асӑннӑ ведомствӑна Чӑваш кӗнеке издательствипе килӗштерсе ӗҫлеме сӗннине пӗлтернӗ. Хӑш шкула мӗн чухлӗ кӗнеке кирлине палӑртса унтан ҫыру ямаллине асӑнса хӑварнӑ.
«Ирӗклӗх» пӗрлешӳ Пушкӑртстанри чӑваш шкулӗсене чӑваш кӗнекипе тивӗҫтернине тӗрӗслесе тӑрас, «курӑмлӑ улшӑнусем пулмасан» «элтеш ирӗкӗсене хутӗлес тӗллевпе ҫак ӗҫе прокуратурӑпа тӳреве» ҫитерес шухӑшлине систернӗ.
Хакасири пӗр бригадӑри салтаксене пӗр кун чӑваш апат-ҫимӗҫӗпе сӑйланӑ.
Ҫар ҫыннисен апатланӑвӗ юрӑ-кӗвӗрен, ташӑран пуҫланнӑ. Капла апат та лайӑх анать вӗт. Салтаксене ҫӑмах яшки ҫитернӗ. Ӗне, чӑх какайӗсене чӑваш йӑлине тӗпе хурса хатӗрленӗ. Сӗтел ҫинче пахча ҫимӗҫ, кавӑн вӑлчи те пулнӑ.
Турпал-Али Гилаев кунашкал апат-ҫимӗҫе пӗрремӗш хут тутаннӑ. Ӑна питӗ килӗшнӗ. Владимир Сидоров вара хӑйне тӑван килне лекнӗ пекех туйнӑ. Унӑн ашшӗ-амӑшӗ – чӑваш, ҫемьере наци йӑли-йӗркине тытса пыраҫҫӗ. «Асанне кӑмакара яшка, пӑтӑ пӗҫерет», - тенӗ вӑл.
Салтаксем ал ӗҫӗсен куравӗпе те паллашнӑ. Ӑна Хакасири чӑваш диаспори хатӗрленӗ. Ҫукунне вара салтаксем хакассен тата тувасен йӑли-йӗркипе паллашӗҫ.
Чӗмпӗр облаҫӗнче И.Я. Яковлев ҫуралнӑранпа 170 ҫул тултарнипе ҫыхӑннӑ мероприятисен ярӑмӗ нарӑсӑн 4-мӗшӗнче Димитровградри «Восход» Культура керменӗнче тытӑнчӗ. Ку тӑрӑхри чӑвашсем Аслӑ Патриархӑмӑра халалланӑ Чӑваш чӗлхипе культурин кунне ҫӳллӗ шайра ирттерчӗҫ. Ҫакна чӑвашсене саламлама пынӑ Чӗмпӗр облаҫӗн кӗпӗрнаттӑрӗ Сергей Морозов та, Мелекесс район пуҫлӑхӗ Сергей Сандрюков та, УОЧНКА председателӗ Олег Мустаев та, салам сӑмахӗсемпе тата парнесемпе килсе ҫитнӗ ытти халӑхсен автономийӗсен пуҫлӑхӗсем те хӑйсен сӑмахӗсенче палӑртрӗҫ.
— Раҫҫейӗн тӗп хӗҫ-пӑшалӗ — халӑхсем, тӗн конфессийӗсем хушшинчи туслӑх. Пирӗн тӗллев ҫав туслӑха сыхласа, ҫирӗплетсе вӑйлӑ, ҫынсене телейлӗ пурӑнмалли регион туса хурасси. Чӑваш ҫынни регионти пур тытӑмра та вӑй хурать, ҫак Аслӑ халӑхран тухнӑ ҫынсем пирӗн регион чапне, сумне ӳстереҫҫӗ. Тӑван ҫӗршывӑн Аслӑ вӑрҫинче Совет Союзӗн Геройӗ ятне 7 чӑваш, пӗри Мухтав орденӗн тулли кавалерӗ пулнине манмалла мар. И.Я. Яковлев ҫуралнӑранпа 170 ҫул ҫитнине палӑртнӑ май ҫакна каласшӑн, вӑл Чӗмпӗр ҫӗрӗ ҫинче чӑн-чӑн педагог пулса тӑнӑ, 150 ҫул каялла Атӑлҫи тӑрӑхӗнчи халӑхсене ҫутта кӑларакан центр йӗркеленӗ.
Чӗмпӗр ӗлӗкхи (1861) карттӑ ҫинче.
В.И.Ленин чӑвашсен тӗп хулине Чӗмпӗрте тӑвасшӑн пулнӑ текен сас-хурана эсир илтнех ӗнтӗ.
Чӑнах та ҫаплах пулнӑ-ши?
Ҫакнашкал сас-хурана историлле ҫӑлкуҫсемпе ҫирӗплетме майсем пур пек туйӑнать.
Ак ман алла та ҫавнашкал пӗр тӗслӗх килсе лекрӗ.
Мӗтри Юман 1934-мӗш ҫулхи майӑн 3-мӗшӗнче пӗр ҫыру ҫырать. Ҫав ҫырӑва В.П.Станьял "Манӑн мӗнле айӑп пур-ха?" ятпа Мӗтри Юманӑн "Ҫырнисен пуххинче" пичетлесе кӑларнӑ (Шупашкар, 1997-мӗш ҫул).
Унта акӑ мӗн вулатпӑр:
Чӑваш автономилле облаҫне туса хурсан работниксенчен нумайӑшӗ Пысӑк Чӑваш ҫӗршывне (центрӗ — Чӗмпӗр хулинче) туса хурас ӗмӗт-тӗллевпе ӑшталанса ҫӳрерӗҫ. Владимр Ильич ырланӑ тесе ӗнентерсех калатчӗҫ.
Куратӑр-и: "... Владимр Ильич ырланӑ тесе ӗнентерсех калатчӗҫ" — тет(!!!).
Эпир пӑхса тухакан историлле ҫӑлкуҫ 1934-мӗш ҫулта "шӑтса тухнӑ".
+10.3 °C