Юлашки вӑхӑтра республикӑра урнӑ чир пирки шавлаҫҫӗ. Чылай тӑрӑхра урнӑ тилӗ ҫынна, килти чӗрчунсене тапӑнать. Ҫавна май Михаил Игнатьев Элтепер Чӑваш Республикинче нарӑсӑн 16-мӗшӗнчен пуҫласа ака уйӑхӗн 16-мӗшӗччен тилӗсемпе кашкӑрсене персе вӗлерме ирӗк пани пирки те пӗлтернӗччӗ.

Ҫак кунсенче Муркаш, Шупашкар, Етӗрне районӗсенче чӗрчунсем урнӑ чирпе чирленине тупса палӑртнӑ. Унти хӑш-пӗр ялта карантин пулнине пӗлтернӗ. Ҫакӑн пирки ЧР Элтеперӗ Михаил Игнатьев нарӑсан 25-мӗшӗнче алӑ пуснӑ.

Документпа килӗшӳллӗн Етӗрне районӗнчи Тури Пӑрнаш тата Элешкушкӑнь ялӗсенче, Шупашкар районӗнчи Вӑрӑмту ялӗнче, Муркаш районӗнчи Милютакассинче карантин пулнине палӑртнӑ. Ҫакна урнӑ чире пӗтерес тӗллевпе тунӑ. Ҫав вырӑнсенче йытӑсемпе кушаксен куравне йӗркелеме, тискер чӗрчунсене тытма юрамасть.

Чӑваш Енре урнӑ чир сарӑлни пирки калаҫҫӗ. Унта та кунта ҫынна, килти чӗрчуна урнӑ чӗрчун тапӑнать. Чире сарӑлма парас мар тесе мерӑсем йышӑннӑ.

Республикӑра нарӑс уйӑхӗн 16-мӗшӗнчен пуҫласа акан 16-мӗшӗччен кашкӑрсемпе тилӗсене пеме ирӗк панӑ. Ҫакна вӗсен шутне йӗркелес тӗллевпе те тӑваҫҫӗ.

Госохотрыбслужба пӗлтернӗ тӑрӑх, кашкӑрсемпе тилӗсене Чӑваш Енре пур ҫӗрте те пеме юрать. Анчах ҫав шута ҫутҫанталӑкӑн регион тата федераци шайӗнче сыхлакан территорийӗсем кӗмеҫҫӗ.

Тилӗсемпе кашкӑрсене мӗн чухлӗ пеме юранине палӑртман. Вӗсен йышне пеме ирӗк паракан ятарлӑ хута кура пӑхса пырӗҫ.

Сунара саккун ирӗк панӑ кирек мӗнле пӑшалпа та кайма юрать. Аса илтерер: Чӑваш Республикинче урнӑ чир тискер тата килти чӗрчунсен хушшинче сарӑлать. Ҫулталӑк пуҫланнӑранпа республикӑра 5 тӗслӗхе шута илнӗ.

«Чӑваш вӑрманӗ» наци паркӗ унта хӗл каҫакан кайӑксене тата пурӑнакан чӗрчунсене шута илет. Ҫулсерен йӗркелекен ҫак ӗҫе вӑл иртнӗ уйӑхрах пурнӑҫлама тытӑннӑ. Чӗрчунсемпе кайӑксен хӗллехи маршрутне унта нарӑс уйӑхӗн вӗҫӗчченех сӑнӗҫ.

Шута илнин тӗллевне йыша палӑртассипе сӑлтавлаҫҫӗ. Пӳрне ҫине хурса шутламаҫҫӗ. Вӑрман хуралӗн патшалӑх инспекторӗсем навигаторсемпе усӑ кураҫҫӗ. Кайӑксемпе чӗрчунсене шутлама Наци паркӗн тӑван тавралӑха сыхлас енӗпе ӗҫлекен тата ӑслӑлӑх пайӗн ӗҫченӗсем те хутшӑнаҫҫӗ. Пӗтӗмпе 42 маршрута шута илнӗ, вӗсен тӑршшӗ — 400 километр.

Нумаях пулмасть Шупашкарти «Ковчег» зоокӗтесре икӗ марал вырӑн тупнӑ. Хальлӗхе вӗсем кунти рациона хӑнӑхса ҫитеймен-ха. Ҫынсем панӑ кишӗрпе купӑстана сурса ҫеҫ кӑлараҫҫӗ.

Хальлӗхе вӗсене утӑпа тата сӗлӗпе тӑрантараҫҫӗ, хура ҫӑкӑр ҫитереҫҫӗ. Ҫурҫӗр пӑланӗсем валли ятсем тупман-ха. Аҫипе ами валли кашни ҫын ят сӗнме пултарать. Нарӑсӑн 22-мӗшӗнче вӗсене ят хурӗҫ.

Шупашкара илсе килнӗ пӑлансем ҫамрӑк-ха. Ҫитӗнсен 155 сантиметр таран пулма, 350 килограмм тайма пултараҫҫӗ.

Зоокӗтес ӗҫченӗ Ольга Романова каланӑ тӑрӑх, ҫулла кӗтесе пуянлатасшӑн. Ҫурҫӗр тилли, хурарах тӗслӗ тилӗ, пысӑк кайӑксем илсе килесси пирки шухӑшлаҫҫӗ.

Зоокӗтесри пӑлан

Шупашкарти А. Николаев космонавт ячӗллӗ ача-пӑча паркӗнчи «Ковчег» зоокӗтес пӑлан аҫипе амине илсе килнӗ.

Дмитрий Моисеев хаҫатҫӑ пӗлтернӗ тӑрӑх, зоокӗтес ертӳҫинчен Георгий Богославскирен ывӑлӗ Хӗл Мучи мӗнле транспортпа ҫӳрени пирки ыйтнӑ-мӗн. Вӑл ачасене Ҫӗнӗ ҫулхи тӗп сӑнар пӑланпа ҫӳренине кӑтартма тӗв тунӑ имӗш.

Икӗ ҫулти чӗрчунсем ҫут тӗнчене Уралта килнӗ, кӑштахран вӗсене Тутарстанри харпӑр хуҫалӑх тытса тӑракан туяннӑ. Халӗ вара вӗсем — Шупашкарта.

Зоокӗтесре ытти чӗрчун та пур: тилӗ, енот, кроликсем, качакасем... Пурӗ — 30 ытла чӗрчун. Пӑлансем зоокӗтесре — чи пысӑккисем. Тата — чи хаклисем. Вӗсене Хӗрлӗ кӗнекене кӗртнӗ.

Чӗрчунсене хӳтӗлекенсем паян Раҫҫейӗпех пикета тухма палӑртнӑ. «Умка» ыркӑмӑллӑх фончӗ «Шупашкара 550 ҫул» паркра вырнаҫнӑ «Виктория» цирк-шапито умӗнче пикет ирттерме палӑртнӑ.

Ҫапла утӑм патне ҫитнисем циркра чӗрчунсене усӑ куртарасшӑн мар иккен. Вӗсен шучӗпе чӗрчунсене япӑх условире тытаҫҫӗ. Халӑх патне ҫак информацие вӗсем плакатсемпе листовкӑсем урлӑ ҫитерме палӑртаҫҫӗ.

Паян Питӗрте тата Северодвинскра та «Чӗрчунсемсӗр цирк» пикет иртмелле пулнӑ.

Чӑваш Енре тискер тата килти чӗрчунсен хушшинче урнӑ чир сарӑлма тытӑннине пӗлтереҫҫӗ. Кунашкал тӗслӗхсем пирки сайтра та ҫырнӑччӗ.

Сӗнтӗрвӑрри районӗнче ҫӳлевӗҫ ҫапкаланчӑк кушаксене тытни пирки те ҫырнӑччӗ. Ун чухне чӗрчуна ветеринари пульницине илсе кайнӑччӗ. Анчах вӑл виҫӗ кун хыҫҫӑн вилнӗ.

Раштавӑн 5-мӗшӗнче ҫӳлевӗҫе ветринарсем тӗрӗслесех тӑнӑ. Раштавӑн 7-мӗшӗнче унӑн сывлӑхӗ начарланнӑ. Тепӗр кун ирхине вара ветспециалистсем ҫӳлевӗҫ виллине тупнӑ. Кӗлеткине республикӑри ветеринари лабораторине тӗрӗслеме ӑсатнӑ.

Ҫӳлевӗҫ те урнӑ чирпе аптӑранипе аптӑраманни хальлӗхе паллӑ мар-ха. Хальлӗхе анализсем пулман.

Сӑмах май, Чӑваш Енре ҫӳлевӗҫ йышӗ нумай мар: 9-10 пуҫ ҫеҫ. Ку тӗсе ЧР Хӗрлӗ кӗнекине кӗртнӗ.

Америкӑри Пӗрлешӳллӗ Штатсенче ҫурҫӗрти шурӑ носорогӑн аҫи вилнӗ. Ӑсчахсем каланӑ тӑрӑх, ку вӑл — ҫак чӗрчунӑн юлашки аҫи. Ҫӗр ҫинче халӗ тепӗр пилӗк ҫурҫӗр шурӑ носорогӗ юлнӑ-ха, анчах пурте вӗсем — амасем.

Юлнӑ носорогсенчен пӗри те ирӗкре пурӑнмасть. Ҫутҫанталӑкра вӗсене этем кансӗрлет. Тӗрӗсрех, носорогӑн хаклӑ та усӑллӑ мӑйракишӗн ӑна браконьерсем тытса пӗтернӗ. 1960 ҫулта хайхи чӗрчун йышӗ 2250-па танлашнӑ пулсан, халӗ, ав, тӑрса юлманпа пӗрех.

Носорогӑн юлашки аҫине Америкӑна 1980 ҫулта илсе пынӑ. Вӑл 44 ҫул пурӑннӑ. Унпа патне ама та ярса панӑ, ҫапах та йыш хутшӑнтарма май килмен. Ученӑйсем ҫакна чӗрчунсем читлӗхре пурӑннипе сӑлтавлаҫҫӗ. Ҫапах та аҫан вӑрлӑхне илсе хӑварнӑ, унпа амасене пӗтӗлентерме шухӑшлаҫҫӗ. Анчах усси пирки иккӗленеҫҫӗ.

Ҫурҫӗр носорогӗ кӑнтӑр носорогӗнчен кӳлепипе уйрӑлса тӑрать. Ҫӗр ҫинче пурӑнакан пысӑк чӗрчунсенчен вӑл слон хыҫҫӑн иккӗмӗш пырать.

Пысӑках мар Сӗнтӗрвӑрри хулинче тӗлӗнмелле пулӑм пулнӑ. Унта пысӑках мар ҫӳлевӗҫе тытнӑ.

Ҫакскер хулари кушаксене хӑваласа тытнӑ. Сӗнтӗрвӑрри районӗнчи чӗрчунсен чирӗсемпе кӗрешекен станцин эксперчӗсем ӑна ятарлӑ вырӑна хупнӑ. Мӗншӗн тесен унӑн урнӑ чир пуррипе ҫуккине палӑртмалла.

Хальлӗхе ҫӳлевӗҫӗн урнӑ чир пуррин палли палӑрман-ха. Чӗрчун хӑйне лайӑх туять, панӑ апата кӑмӑлпах ҫиет. Ҫӳлевӗҫе карантинран кӑларсан ӑна вӑрмана каялла ярӗҫ.

«Про Город» хаҫат ҫырнӑ тӑрӑх, Сӗнтӗрвӑрринче пурӑнакан Олимпиада Семенова урамри кушаксене тӑрантарнӑ. Анчах пӗррехинчи вӗсем килме пӑрахнӑ. Хӗрарӑм урама тухсан ҫӳп-ҫап контейнерӗ хыҫӗнче хӑрушӑ сасӑ илтнӗ, унтан вӑл кушак виллине тата ун умӗнчи ҫӳлевӗҫе курнӑ.

Ҫурлан 16-мӗшӗнчен тытӑнса юпан 1-мӗшӗччен пирӗн республикӑра хӑмӑр упа йышне шутланӑ. Ку ӗҫе сунар лаптӑкӗсемпе усӑ куракансемпе федераци пӗлтерӗшӗллӗ уйрӑмах сыхламалли ҫут ҫанталӑк территорийӗсен служби пурнӑҫланӑ.

Ҫак чӗрчун йышне ятарлӑ методикӑпа палӑртаҫҫӗ иккен. Меслетсенчен пӗрин шутӗнче малти ура лаппин виҫи тӑрӑх хакланине кӗртмелле.

Ҫапла вара хӑмӑр упа тӑватӑ муниципалитет территорийӗнче пурӑннине пӗтӗмлетнӗ. Ҫавсем пурте Йӑлӑма тата Сӑр тӑрӑхне кӗреҫҫӗ. Хӑмӑр упа шучӗ 12 пуҫ тесе шухӑшлаҫҫӗ. Пӗлтӗрхипе танлаштарсан ҫак чӗрчун йышӗ 2 пуҫ чакнӑ. Тата вӗсем пурӑнакан вырӑн та сахалланӑ. Пӗлтӗр упа 5 муниципалитетра пурӑннӑ тӑк, халь тӑватӑ ҫӗрте кӑна юлнине каларӑмӑр ӗнтӗ.

Хӑмӑр упана тытма юрамасть, ӑна Чӑваш Енӗн Хӗрлӗ кӗнекине кӗртнӗ.