Электронлă вулавăш

Авăнăн пĕрремĕшĕ. Паян ирпе кĕр енне кайнă хĕвел те юлашки шевлисене ачасене парнеленĕн савăнăçлăн пăхать. Çăвĕпе те ача-пăча сасси ир-ирех янраман. Паян кĕтӳ хăваланă хыççăнах ачасен сассине илтме пулать. Çук-ха, пурте те мар, ытларах пĕрремĕш хут шкул алăкĕн хăлăпне уçакан ачасем ир-ирех тăнă. Хĕвел хăйĕн ăшшине çĕр çине сапалама тытăнсан шкул форми тăхăннă, аллисене чечек çыххисем тытнă ачасем шкулалла утма тытăнчĕç.

Кăçал Алиса шкул пĕтерни виççĕмĕш çул. Ытти çулсенче çакăн пек ӳкерчĕке сăнасах кайманччĕ вăл. Ытла та тунсăхлăн курăнать-çке ку. Халь çĕнĕрен тепĕр хут шкул парти хушшине ларĕччĕ вăл. Мĕншĕн васканă-ши вăл шкул пĕтерме? Ах, епле хăвăрт шкултан вĕренсе тухса каяс килетчĕ унăн. Чăн та, ăсату каçĕ хыççăн тепĕр куннех Шупашкара тухса кайнăччĕ вăл. Чăваш патшалăх университетне вĕренме кĕчĕ. Кăçал виççĕмĕш курса куçрĕ. Пĕлӳ кунĕ хыççăнах Шупашкар районĕнчи пĕр яла çĕрулми кăларма илсе каятпĕр терĕç те, пĕр икĕ кун ытларах килте пурăнса юлас-ха терĕ. Çавăнпа паян шкула каякан ачасем çине тунсăхлăн пăхса ларать.

— Çук, капла мар, иртерех каяс пулĕ хулана. Общежитие вырнаçнă пулсан та, юлташсемпе паллашас. Тен, çĕннисене ярса панă. Темлисем лекеççĕ-ха тата. Çĕрулми çине тухса кайиччен çĕннисене курса юлас, — çакăн пек шухăшсемпе çула пуçтарăнма тытăнчĕ.

Малалла

1

Хĕллехи каç — палламан вăрман, вĕçне-хĕрне тухса пĕтерессĕн туйăнмасть. Тахçаван çăлтăрсем тухнă, сивĕ те тĕпсĕр тӳпере çӳçенмеллех сиксе чĕтреççĕ. Катăлнă уйăх та катари вăрмантан çĕкленет: вăл та шăнса кайнă, çурăмне палăрмаллах асатлатнă.

Ялхуçалăх техникин районти уйрăмĕнче кил хушшинче икĕ прожектор çунать, вĕсен çутинче сивĕ вăй çăмăл тĕтре пек палăрать. Икĕ хутлă кантурта пĕр чӳречеллĕ пӳлĕмрен кăна çутă тухать. Пас тьгтнă хурăнсем юмахри пек илемлĕ.

Лев Петрович киле кайма хатĕрленнĕччĕ кăна, тахăшĕ пӳлĕм алăкне шаккарĕ, анчах хуçи шарличченек яр! уçса ячĕ. Малтанах аслă инженер хура кĕрĕке асăрхарĕ, юрлă хура кăçатă курăнчĕ. Хуçине те самантрах палласă илчĕ вăл, пуканĕ çинчен çĕкленсе ун патне пычĕ. Кĕни пакша тирĕнтчен çĕленĕ çĕлĕкне хыврĕ, тути урлă çыхнă шарфне салтрĕ.

— Андрей Ермолайч! Ырă каç пултăр сана, — пӳлĕм хуçи хăнан шăнса кайнă аллисене чăмăртарĕ.

— Салам-ха, Левка, — пăштăк-пăштăк сывласа тавăрчĕ кĕни. Васкамасăр пасарнă çĕлĕкĕн хăлхине хăпартса çыхрĕ, кăштăртатса пырса сĕтел çывăхĕнчи пукан çине ларчĕ. Пӳлĕмре сасартăках йода шăрши сарăлчĕ, кĕнĕ çынпа пĕрле аптека килнĕн туйăнчĕ.

Малалла

Ах, ытла та пит илемлĕ

Çуркунне ирпе.

Эпĕ çеç, савни, пĕлетĕп

Тертленеп чирпе.

Эс сиплевçĕ пул, савниçĕм,

Кил кунта ирпе.

Пул эс вут-хĕм, пул эс çиçĕм,

Кĕрешме чирпе.

Санпала пĕрле çĕнтерĕп

Пĕтĕм чир-чĕре.

Çунат хушăп та вĕçтерĕп

Тăшман çук çĕре.

Ах, ăçта ун пек çĕр пур-ши,

Калĕ кам çакна?

Ах, мĕнле унта çитер-ши,

каласам мана.

...Çут хĕвел шевли, ав, кĕчĕ

Ман пата ирех,

Савнă тусăм пулчĕ тăчĕ

Ман умма кĕçех.

Шăнтакан тесе мĕнле чире каланине те пĕлместĕр пулас-ха эсир. Шăнтакан тесе малярия ятлă чире калаттăмăр авал. Ярак мучи çырла пиçме хатĕрленнĕ вăхатра шăнтакан чирпе чирленĕ. Шăнтать те шăнтать, тет. Тăлăп тăхăнса ларсан та, сивĕ чухнехи пек чĕтретет те силлет, тет. Ярак мучин курпунтарах çурăмĕ те, ансăртарах кăкăрĕ те шăнса кайнă, тет, ура тупанĕ те шăнса кайнă, тет, çӳçĕпе сухалĕ çеç шăнма пĕлмеççĕ, тет.

— Ку шантакан чиртен мĕнле те пулсан хăтăласах пулать, — терĕ тет пĕррехинче Ярак мучи, çăварĕнчи хаяр табак тултарнă кушак пек мăрр, мăрр тутаракан чĕлĕмне ĕмсе туртса.

Шăнтакантан мĕнле хăтăлмалли çинчĕн пĕрин патне кайса ăс ыйтать, теприне тĕл пулса ыйтать... Нумай çынтан ыйтнипе ăсĕ шутсăрах нумайланса кайсан, вăл пилĕк-ултă катка пӳрте кĕртсе лартать те шыв тултарса хурать, хăй каткасем хушшине тăлăпне хывмасăрах кĕрсе ларать.

Унта вăл миçе сехет ларнине пĕлеймерĕмĕр, мĕншĕн тесен ун чухне ялта пĕр Сахрун ятлă пуянăн анчах сехет пулнă; вăхăта ун чухне сехет тăрăх мар, хĕвел çине пăхса пĕлнĕ.

Катка хыçĕнчи нимĕн тапранмасăр ларакан Ярака куракан: ку — хăйне чăх вырăнне хурса, çăмарта тума кĕрсе ларнă ĕнтĕ кунта, тесе шухăшламалла. Шухăшласси пулĕ вăл, анчах Ярака унта ларма çăмăлах пулман: тен, нумай ларнипе, унăн икĕ ури те çывăрса ларнă, тен, унăн ларнă хушăра эхĕм-эхĕм тесе ӳсĕресси те килнĕ, тен, кӳршĕ çынни Пракух пырсан, вал катка хыçĕнчен тухасшăн пулнă.

Малалла

Манăн анне чылайранпа чирлĕччĕ. Вăл халсăрланма пуçланине эпир атте вилнĕ хыççăн асăрхакан пултăмăр. Час-часах е пуçпа, е чĕрепе аптăратчĕ. Пĕр вăхăт пульницара та выртрĕ. Анне чирлени пире — мана та, Натали аппапа Хветĕр шăллăма та — питĕ кулянтаратчĕ, пăшăрхантаратчĕ.

Пĕррехинче, Натали аппа чĕннипе пирĕн пата ватă тухтăр килчĕ. Вăл аннене пăхрĕ те аппана кил картине чĕнсе кăларчĕ. Унта вĕсем сак çине ларсах калаçма пуçларĕç. Эпĕ, вĕсем хыççăн тухса, пӳрт кĕтессине пытанса тăтăм. «Мĕн калать-ши тухтăр! Анне шанчăксăррине пĕлтермест-ши!» — тетĕп.

Çак усал шухăш пуçа кĕрсен, çӳç-пуç вирелле тăчĕ, куçра хуралса килчĕ.

Тухтăр, аппа аллине тытса, лăпкăн кăна çапла каларĕ: «Ан макăр, хĕрĕм. Чипер куçна ан пăс. Хуйхă хуратать, шухăш шуратать, тенине илтнĕ-и эсĕ! Аннӳн пурнăçĕ йывăртарах пулнă, вăл нумай инкек-синкек курнă, аçу вилни вара унăн сывлăхне татах вăйсăрлатнă... Сирĕн аçăра эпĕ лайăх пĕлетĕп, эпир унпа пĕрле вĕреннĕ. Лайăх çынччĕ вăл...

— Чăнах пуль çав, пирĕн анне савăнса кулнине, юрланине-ташланине эпир курман та. Кăшт сисмесĕр кулса ярсан та, хăраса каять, — терĕ ăна хирĕç Натали аппа.

Малалла

«Çирĕп йывăç — юман» —

Тенине шав илтетпĕр.

«Урăх шухăш пур ман

Кун пирки», — тетĕп эпĕ.

Мĕншĕн халь юмансем

Пин-пиншерĕн хăраççĕ?

Хуп-хуран вăрмансем

Инçетрен курăнаççĕ.

Ку чухне вăрманта

Чакака та кураймăн.

Çук пакша та унта,

Шур мулкач асăрхаймăн.

Ĕлĕкрех ялсенче

Чĕкеçсем курнă эсĕр.

Халь вара çут тĕнче

Тăчĕ юлчĕ вĕсемсĕр.

Экологи йĕрки

Мĕн иккен эпĕр маннă.

Ĕнтĕ çавăн пирки

Чирĕ йывăр юманăн.

Удобрени хире

Хĕлĕн-çăвăн тăкатпăр.

Химикат та çĕре

Купипех купалатпăр.

Çын çиес тырпула

Имçамлатпăр пĕрмайăн.

Пĕр çавна çеç пула

Çук хирте тĕрлĕ кайăк.

Чарăнусăр тăксан

Химикат, удобрени,

Тăрса юлмĕ вăрман,

Хытă чул та тĕпренĕ.

Кăшланă вилĕм чирĕ аттене.

Кунтах — аннепеле ват асанне.

Вĕсем ир-каçăн ларнă умĕнче,

Çӳренĕ эпĕ те утса урайĕнче.

Ачалăх çулĕ вăл ялан çумра:

Шур простынь, шур кĕпе çаплах умра.

Аттен алли шыçайнă. Çаннине

Касса ямашкăн тивнĕ çуррине.

Чир пит асаплантарнă-çке ăна,

Çаплах кĕç кăтăш пулнă кăшт кăна.

Çав каç тĕлленнĕ тĕлĕкне атте

Кăтартнă каласа асаннене.

Ача тухать пек вырăн айĕнчен,

Калать пек шахвăртса чир-чĕр çинчен.

— Чи хаклине парсассăн — чĕрĕлен.

Мĕнле? — тесе ыйтать пек аттерен.

— Ман чи хакли вăл — ывăлăм... Анчах

Ăна пама вăл килĕшмест пачах.

Кайран çак тĕлĕке йĕре-йĕре

Калатчĕ асанне, атте кĕрсен çĕре.

Атте хӳттипеле çаплах эп сывă, —

Çав юрату çинчен ман çакă сăвă.

— Халĕ трахомлă çын юлмарĕ ялта, тесе каппайса ларатăр. Тĕрĕс. Куç чирĕпе аптракансем ялта чăнахах та курăнмаççĕ, — терĕ чылай шуралнă типшĕм старик эпир ларнă каска умне пырса тăрса.

Эпир хĕсĕнерех ларса ăна вырăн патăмăр, хамăр çума лартрăмăр.

— Пĕтертĕмĕр трахома, пĕтертĕмĕр, — терĕ пĕри мухтаннă сасăпа. — Колхозниксен килĕнче кашни çынна алшăлли çакăнса тăрать. Алшăлли анчах мар, хăшĕн-хăшĕн леш ут çумне лартмалли градусник та ал айĕнчех выртать.

Мучи карттусĕн хăрах аяккине çӳлелле хăпартса пуçне хыçса илчĕ. Çамки картлашкисенчен унăн пуçĕнчи шухăш хуранĕ вĕресе тăни палăрчĕ.

— Эсĕр градусник тетĕр? — терĕ пуçне пирĕн еннелле çавăрса. — Сире каласа парам-и авал, патша чухне, эпĕ градусник мĕнле туянни çинчен?

Мучи пирĕн кăшт шӳт тума юратать. Çавăнпа эпир вăл калас тенине хаваслансах йышăнтăмăр.

— Апла пулсан, итлĕр. Анчах кам та кам мана каласа пĕтермесĕрех пӳлсе лартать, çавна тытар та хулĕнчен чĕпĕтсех татса илер! — терĕ старик ахăлти ачасен енеелле патак пек хытă пӳрнипе юнаса илсе.

Эпир кула-кулах вăл каланипе килĕшнĕ пекки турăмăр.

Малалла

Эс чирлĕччĕ. Пуçна усса çӳрерĕн,

Салху шальпе хупларăн çут сăнна.

Хам чирлĕ пек, эп ним тума пĕлмерĕм,

Çапла эп пултăм — айккинчи кăна.

Халь эс хаваслă, сăн-питӳ те уçă,

Ăна хура пĕркенчĕк пĕркемест.

Ман кăмăла хупланă тĕксĕм тум çеç

Епле сирес тесен те сирĕлмест.