Электронлă вулавăш

Ку сайтра эсир чăвашла çырнă хайлавсене тупма пултаратăр. Пур хайлава та авторĕ, çырнă çул тăрăх çăмăллăн тупма пулать. Ку архива ятарласа хатĕрленĕ — сире килĕшекен хайлавсене эсир ку сайтра та, уйрăммăн уçласа илсе те вулама пултаратăр.

Пӗлме: хайлавсем вырнаҫтармалли йӗрке.

Пĕр вăхăтра кĕрĕк тăхăнасси модăна кĕрсе кайрĕ. Лавккара пурри пурне те лекместчĕ. Пĕлĕш-тăвансене çеç хыçапти алăкран тыттарса яратчĕç, пултаруллăраххисем сурăх тирĕ пуçтарса кĕрĕк çĕлеттерме пикенчĕç. Эпĕ мĕнрен кая, çичĕ-сакăр тир пуçтараймастăп-и? Ним мар пуçтаратăп, кĕрĕк çĕлеттеретĕп.

Пĕр кунхине, ĕçрен пушансан, миххе сурăх тирĕсене тултарса автобуспа ларса Шупашкаралла вĕçтертĕм. Тĕп хулара тир тăвакансем пур тенине илтнĕччĕ. Паллах, тĕп хулара лайăх çĕлесе парĕç-ха терĕм. Кӳршё ялта та ун пек ăста пурччĕ те, Шупашкар Шупашкарах çав. Çапла шутлатпăр эпир яланах. Хулара тир кăна тумаççĕ, кĕрĕкне те çĕлесех параççĕ. Килĕшрĕм, авансне тӳлесе хăвартăм. Тата тепĕр эрнерен кĕрĕкне килсе илме каларĕç.

Урамра сивĕсем пуçлансан çынсем кĕрĕк тăхăнчĕç. Кӳршĕллĕ пурăнакан Митя та кĕрĕк тăхăннă. Хăй ӳстернĕ сурăх тирĕсенченех тутарнă, пĕрре те патшалăхăннинчен кая мар. Аптрамăп, часах манăн та чаплă кĕрĕк пулать.

Кайса илтĕм Шупашкартан кĕрĕке. Укçине те аванах тӳлесе хăвартăм.

— Çĕр çул тăхăн ку кĕрĕке, çавах та кивелмĕ,— çурăмран шаплаттарса мухтать кĕрĕк çĕлекен. — Хăвăн çинче те епле аван ларать, тепре кил, юлташусене кала,— тесе ăсатрĕ мана ăста.

Малалла

Пирĕн вăрман — сĕм вăрман,

Лашмансем хуçаланман.

Вăрман тулли — ват юман,

Эпир пуçсене усман.

Тăшман килсен хĕç тытнă,

Çичĕ юта юсанă.

Кайран хыçалтан тапнă,

Тамăкалла ăсатнă.

Пирĕн улăх сарлака,

Ан кай, тусăм аякка.

Улăх тулли курăкĕ —

Чăваш çĕрĕн ырлăхĕ.

Вăрăм ешĕл курăкне

Çавасемпе çултăмăр.

Тăшман пуçĕ кучан пек,

Кучансене касрăмăр.

Ăнлантаркăч

1916 çулта Кирук юрăçă Чĕмпер кĕпернинчи Пăва уесĕнчи Палтай Упи (Палтиел) ялĕнче Каляк Минккинчен çырса илнĕ. Пĕрремĕш хут 1991 çулта "Вучах" хаçатăн 27-мĕш номерĕнче пичетленнĕ.

Кирук юрăçă çырса илнĕ "Пайтул паттăр" калавра Пайтул çак юрра "Çтаппан Раçĕнпа пĕрле тăшмансене çĕнтернĕ хыççăн юрланă", — тенĕ.

Килтеш вăрманĕ каш-каш кашлать,

Килтеш вăрманĕнче кашкăр ами улать.

Кашкăр ами хăй аçине кĕтет.

Пĕччен юлассинчен вăл шикленет.

Питтукасси тем тĕрлĕ пăлханать,

Питтукасси çын сассипе тулать.

Пит хурланса Олюна макăрать,

Хăй савнине, Охатере кĕтет.

"Охатерĕм, савнă мăшăрăм,

Мĕншĕн кайрăн эс Шупашкара.

Шупашкарăн çурчĕсем шурă чуллă,

Çыннисем вара ытла та хура чунлă.

Вĕсем шурра кураççĕ хура пек,

Хурана кураççĕ шурă пек.

Вĕсемпе калаçни усси çук,

Вĕсемпе хирĕçни усси çук.

Охатерĕм, савнă мăшăрăм,

Уйăх иртрĕ эсĕ кайни аçу килĕнчен.

Мĕншĕн каялла килместĕн, Охатерĕм.

Мĕншĕн шутламастăн ман çинчен.

Амăрткайăк ами пулса вĕçсе пырăттăм,

Кашкăр ами пулса чупса пырăттăм,

Эсĕ ăçта иккенне пĕлсессĕн,

Эсĕ мана кĕтнине пĕлсессĕн."

Килтеш вăрманĕ каш та каш кашлать,

Килтеш вăрманĕнче кашкăр ами улать.

Кашкăр аçи ами патне васкать,

Охатер çеç Олюна патне пыраймасть.

Ристан пултăм Шупашкарта,

Тухса тартăм армана.

Ристан пултăм Хусанта,

Тухса тартăм вăрмана.

Арманта усал арманçă

Хуса ячĕ çав кунах.

Вăрманта усал вăрманçă

Йытă ячĕ çав кунах.

Арманта та пурнăç çук,

Вăрманта та пурнăç çук.

Халь ăçта кайса, чăваш,

Тупăн эс хăвна юлташ.

Çиллĕ тăвăл — ман юлташ,

Çутă хĕç те ман юлташ.

Кашкăрпа упа тата

Пулĕç пирĕншĕн юлташ.

I

Ăс-пуçĕ çавра çил пек çаврăнать, чĕри çурăлса каяс пек аташать. Ыран, ирхи апат çинĕ хыççăн, ликпункта каймалла! Хут вĕренме тытăнмалла! Çыннăн ачи-пăчи пур, ачи-пăчи мар — арăмĕ те пур, çийĕнчен тата сухалĕ те кĕскех мар — хут вĕренме яраççĕ! Самани çавăн пек!..

II

Ухливана урамра курсан — табак хутаççи шыраса çӳрет ĕнтĕ ку тесе шухăшлама пултаратăр. Табак хутаççи шырамасть. Ахаль вăл пуçне уснă. Савăнăçлă шухăшсенчен пушанса юлнăран унăн пуçĕ усăннă. Ликпункт, ликпункт пуçа устарать.

Ял Совет тĕлне çитрĕ. Пӳртне кĕчĕ. Ял Совет секретарĕ çырса ларакан сĕтел умне ним шарламасăрах пырса тăрса чарăнчĕ.

— Мĕн патне килтĕн? — тесе ыйтрĕ секретарĕ, аллинчи ручкине пăрахса.

Ухливан, сĕтел умĕнче тăрса шухăша кайнăскер, секретарĕн çинçе сассине илтмерĕ.

— Мĕн кирлĕ сана тетĕп.

— Мĕ-ĕн? — терĕ Ухливанĕ.

— Мĕн ĕçпе килтĕн тетĕп сана.

— Мĕн ĕçпе? Мĕн ĕçпеччĕ-ха?

— Пĕлместĕп çав, çавăнпа ыйтатăп.

— А-а! Аса илтĕм, — терĕ Ухливанĕ. — Пуç ыратать. Сăмса юхать... Халер ерчĕ!.. Хут вĕренме каймалла. Каймасан юрамĕ-ши? Халерпе чирлемен пулсан... Халер ерчĕ-çке-ха... Арăм та хам пекех сывă мар, кĕнеке хутаççи çĕлесе пама йĕп те тытаймасть.

Малалла

Кăкшăм шывĕ — тăрă шыв,

Шăнкăр-шăнкăр вăл юхать.

Чăваш чунĕ — таса чун,

Ним айăпсăртан çунать.

Кăкшăм хĕрне эп антăм,

Тăрă шыв ăсса ĕçме.

Шупашкар таран çурерĕм

Тăвансене пулăшма.

Шăнкăр шывра пулă çук,

Атма лартни усăсăр.

Вайпутсенче чăнлăх çук,

Пуçа тайни усăсăр.

Алла çут хĕç тытмалла,

Вăрçă хирне тухмалла,

Тăшман пуçне касмалла,

Чăнлăх тĕнчи тумалла.

Шупашкарта шурă пӳрт,

Сарă вырăс пурăнать.

Сарă вырăс пурăнать,

Хура чунпа туслашать.

Пирĕн ялта хура пӳрт

Хура чăваш пурăнать.

Хура чăваш пурăнать,

Таса чунпа туслашать.

1

Ир тытăннă çумăр кăнтăрла çитеспе ялан чарăнаканччĕ. Анчах вăл, теме сиснĕ евĕр, витререн тăкнă пек лӳшкет. Эпĕ, кантăк умĕнче çумăрпа киленсе лараканскер, тарăн асаилӳсен авăрне путрăм...

Çуркуннеччĕ ун чух. Хĕлĕпе çунă шурă юр шыва çаврăнса çырма-çатрасенче пăтранса-кĕрлесе юхса пĕтнĕччĕ ĕнтĕ. Эпĕ, Элмет хулинче вĕренекенскер, вăл вăхăтра шăпах ик-виç куна яла килнĕччĕ. Çавăн чухне ачаран пĕрле ӳснĕ тусăма, Кольăна, çара каймашкăн хут килсе пачĕç. Хута аллине илсенех, тем тесен те çара юрăхлă çын вĕт-ха, унăн сисмесĕрех куçĕсем йĕпенчĕç. Те савăнăç куççулĕ пулчĕ вăл, те тăван тавралăхран, тăван ялтан уйрăлма йывăррипе йĕпенчĕç-ши куçĕсем? Кăмăла пусарас тесе эпир пахчари сукмакпа юнашар вырнаçнă вăрмана утрăмăр. Вырăн-вырăн çурхи хĕвел ăшшипе тĕсне улăштарнă, ыран-паян куç умĕнчен çухалакан юр лаптăкĕсем сиввĕн курăнса выртаççĕ. Çав вăхăтрах, маларах юр ирĕлме ĕлкĕрнĕ вырăнсенче, ешĕл курăк пуçне кăларма пуçланă. Хĕлĕпе тарăн ыйхăра пулнă çут çанталăк кунран-кун вăй илсе таврана илем кӳрет. Унта та кунта кайăксем çуркунне çитнипе савăнса хăйсен юррине шăратаççĕ. Вĕсемпе пĕрле савăнас, юрлас килет. Кольăн кăмăлĕ паçăрхи пекех сӳрĕк.

Малалла

Юлашки вăхăтра темшĕн-çке пуласлăха ытлашши шанмастпăр. Ара, пурнăç парнеленĕ аттепе аннене хисеплеме пăрахрăмăр, пĕр варта выртнă йăмăк-шăллăмсемпе хирĕçетпĕр, тус-тăвансемпе çапăçатпăр. Ăçта килсе тухăпăр-ши капла?

Виçĕ ача çуратнă Наçтук. Ачисем пĕринчен тепри чипер те илĕртӳллĕ. Ача-пăчан ытарайми уçă та çепĕç сасси савăнтарман ашшĕне. Эрех пички ăшне путнăскер, арăмĕ ĕçре чухне япалисене сутса ĕçнĕ. Çынсем патĕнче çĕр каçнă вĕсем. Анчах упăшки кӳршĕ-аршăпа, тăванĕсемпе хирĕçнĕ, çапăçнă хыççăн вĕсем те çĕр каçма кĕртме хăранă.

Чĕрене витермелле сăмахсемпе хăртнă Наçтука Алюш. Тепĕр чухне чĕри çĕçĕпе чикнĕн сӳлетсе кайнă. Çапах та куççульне çынсене кăтартман. Чăтнă мĕскĕн хĕрарăм.

Тăван çĕршывăн Аслă вăрçине кайма Наçтук упăшки те повестка илет. Смоленск тăрăхĕнчи çĕрсене ирĕке кăларнă çĕре хутшăннă. Килтен тухса кайни çулталăк иртсен упăшки вилни çинчен çыру илнĕ Наçтук. Иртнине, начаррине манса, ачисене хăй çумне çупăрласа сасăпах макăрнă хĕрарăм. Аслисем те амăшĕпе пĕрле йĕнĕ, кĕçĕнни Ульха çеç нимĕн те ăнланман: ун-кун пăхса ларнă.

Çапла, питĕ йывăрпа ӳстерчĕ Наçтук пепкисене. Ачисене мĕн пĕчĕкрен ĕçе хăнăхтарчĕ, шкулта вĕрентрĕ. Вăрçă хыççăнхи çулсенче вăтам шкула пурте вĕренме каяймастчĕç. Тумтирĕ, атă-пушмакĕ япăх пулсан та вунă çухрăмри шкула ăсатрĕ ывăлĕсене Наçтук. Асли каярахпа аслă шкулта пĕлӳ пухрĕ. Халĕ вăл пысăк çын. Анчах та тăван килте чылай çул пулман. Çыру та çук унран. Ульха та ялтан тухса кайни вунă çул ытла. Унтанпа пĕрре килнĕччĕ вăл упăшкипе – халĕ темшĕн сивĕнчĕ тăван килтен.

Малалла

C. Есенин майлă

Ыран ир варатсамччĕ, аннеçĕм,

Эс мана шурăмпуç тĕлнелле.

Аякран пур хыпар çыру вĕççĕн,

Манăн хаклă хăнам килмелле.

Ир ирех сывлăмпа çитĕ тусăм

Шăплăхра шăпчăксем вăрансан.

Ытамра сирĕлĕ пирĕн тунсăх,

Туххăмах кайĕ кун çуталса!

Тĕмсĕлсе кĕтнĕрен кăмăл тулĕ,

Шăнăçаймĕ хаваслăх пӳртре.

Чечекпе чӳхенен улăх çулĕ

Хырлăха ертсе кайĕ пире.

Темиçе çул пулман уявра эп,

Унчченхи хĕрĕве çĕнетсе,

Купăса пĕрехçех тăсса ярăп —

Шăранса йĕрĕç йĕс чĕлĕхсем!

Çак сăваплă çĕрте эп кун курнă,

Уй-хир илнĕ ынат ытамне.

Ах, шăпаçăм, ан кур тек хĕн-хурлăх,

Ан аса ил, аннем, иртнине.

Çапах пур ман эс панă пĕр пиллĕх:

"Несĕле эс упра, ят-чысна".

Сан пата час килеймĕп, тен, ӳлĕм

Эп, аннеçĕм, юри асăнса.

Эппин, хамăрăн хаклă хăнашăн

Кĕрекемĕр тулли пултăрах.

Çĕр çинче çĕнĕ юрă хывмашкăн

Эпир тивĕç манми туслăхра!